Ενας μικρός απολογισμός τριών ετών πανδημίας: αναμνήσεις, σκέψεις, μαθήματα που πήραμε – ή δεν πήραμε. Στη διάρκεια αυτής της περιπέτειας έχουμε αλλάξει, και ως επιστήμονες και ως άνθρωποι, σε μεγάλο βαθμό. Το απόθεμα εμπειρίας και γνώσης είναι πολύτιμο, για όλους.
Τέτοιες ημέρες, το 2020, οι πρώτοι θάνατοι στην Κίνα από μια πνευμονία αγνώστου προελεύσεως είχαν αρχίσει να σκορπούν ανησυχία σε όλο τον κόσμο – στην επιστημονική κοινότητα και στους πολίτες. Στις αρχές Φεβρουαρίου η απειλή θα αποκτούσε και όνομα: Covid-19, όπως αποφάσισε ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας. Τίποτα πλέον δεν θα ήταν ξανά το ίδιο… Από εκείνες τις κρίσιμες εβδομάδες, θυμάμαι τις πρώτες συσκέψεις στον ΕΟΔΥ και στο υπουργείο Υγείας για το πώς θα έπρεπε να προετοιμαστεί η χώρα στο ενδεχόμενο εμφάνισης και στη Γηραιά Ηπειρο της νέας μεταδοτικής και θανατηφόρου νόσου. Παράλληλα αρχίσαμε τις προετοιμασίες στα Κέντρα Αναφοράς, όπως το Εργαστήριο Μικροβιολογίας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, για την έγκαιρη και αξιόπιστη ανίχνευση του SARS-CoV-2 σε ταξιδιώτες που θα έφταναν στη χώρα μας από την Κίνα ή άλλες περιοχές με ύποπτα συμπτώματα.
Ομως, παρά τα μέτρα ελέγχου, ο ιός επεκτάθηκε σύντομα στις μεγάλες μητροπόλεις της Ευρώπης και στις 26 Φεβρουαρίου είχαμε και το πρώτο θετικό κρούσμα στην Ελλάδα, μια 38χρονη στη Θεσσαλονίκη. Aν, πράγματι, επρόκειτο για την ασθενή μηδέν… Γιατί, όπως προέκυψε από μελέτη μας, σε συνεργασία με ιταλούς συναδέλφους, λίγους μήνες μετά, στην Ιταλία η πραγματική Day-Zero δεν ήταν στις 31 Ιανουαρίου 2020, όπως επίσημα είχε καταγραφεί, αλλά μερικές εβδομάδες νωρίτερα, κάτι που θα μπορούσε να εξηγήσει τη ραγδαία και τόσο δυσμενή εξέλιξη εκεί της πανδημίας. Θυμάμαι επίσης πόσο σοκαρισμένοι ήμασταν όλοι βλέποντας τις εικόνες από το Μπέργκαμο –τα νοσοκομεία ασφυκτικά γεμάτα και στρατιωτικά φορτηγά να μεταφέρουν φέρετρα στα αποτεφρωτήρια των γύρω πόλεων– και πόσο αγωνιούσαμε να αναχαιτιστεί ο ιός και να μη ζήσουμε το δράμα που βίωσε η γειτονική χώρα. Να προλάβουμε! Παράλληλα, οι ανάγκες εργαστηριακής κάλυψης άρχισαν να αυξάνονται με γεωμετρική πρόοδο, μέσα σε μια ατμόσφαιρα ανασφάλειας και ανησυχίας λόγω της διεθνούς έλλειψης αντιδραστηρίων και αναλωσίμων και, παράλληλα, με διαρκείς προσπάθειες αναβάθμισης των υποδομών μας, ώστε να μπορέσουμε να ανταποκριθούμε στις διαρκώς αυξανόμενες απαιτήσεις των τόσο κρίσιμων συνθηκών. Στις συνεδριάσεις των Εθνικών Επιτροπών για την αντιμετώπιση της Cοvid-19 (από τις οποίες παραιτήθηκα στις αρχές του 2021) συζητούσαμε για τα δύσκολα και πρωτόγνωρα μέτρα που έπρεπε να ληφθούν. Οι δημοσιογράφοι και η κοινή γνώμη κρέμονταν από τα χείλη μας ζητώντας απαντήσεις, τις οποίες όμως, κάποιες φορές, ούτε εμείς οι ίδιοι είχαμε. Σχεδόν τρία χρόνια μετά –σαν τρεις ζωές–, τι έχει μείνει από όλα αυτά; Η οδύνη για τους σχεδόν 35.000 συνανθρώπους μας που έχασαν τη μάχη με τον ιό. Πέθαναν ολομόναχοι, σε έναν θάλαμο νοσοκομείου, έχοντας ανταλλάξει με τους δικούς τους λίγες τελευταίες κουβέντες από ένα κινητό τηλέφωνο. Η ενσυναίσθηση για όσους επιβίωσαν αλλά υφίστανται μέχρι σήμερα τις συνέπειες της long Covid. Η ανακούφιση για το ότι καταφέραμε να σταθούμε στα πόδια μας· το ιατρονοσηλευτικό προσωπικό, με την αυταπάρνησή του, κράτησε όρθιο ένα σύστημα Yγείας με διαχρονικές ελλείψεις και αδυναμίες, που σαφώς υπολείπεται των αντίστοιχων άλλων ευρωπαϊκών χωρών. Η πεποίθηση ότι πάνω από όλα χρειαζόμαστε καλύτερη πρωτοβάθμια περίθαλψη, ότι οφείλουμε να προσέξουμε τις βασικές δομές Υγείας και να δημιουργήσουμε ένα λειτουργικό σύστημα υγείας –σε καθημερινή βάση– για να είμαστε προετοιμασμένοι για την επόμενη κατάσταση έκτακτης ανάγκης. H συνειδητοποίηση ότι χρήζουν αναπροσαρμογών οι πολιτικές που εφαρμόζονται διεθνώς για τον έλεγχο τέτοιων κρίσεων δημόσιας Υγείας. Λάθη και παραλείψεις διαφόρων κυβερνήσεων συνέβαλαν στην εξάπλωση του ιού και σε ανθρώπινες απώλειες. Πώς να δικαιολογηθούν οι ελλείψεις προστατευτικού εξοπλισμού στην πρώτη φάση της πανδημίας, ακόμα και από τις πιο προηγμένες χώρες; Η βεβαιότητα ότι στο μέλλον θα αντιμετωπίσουμε και άλλες επιδημίες, ίσως σε μεγαλύτερη συχνότητα και έκταση, αν δεν αλλάξουμε το πώς βλέπουμε το περιβάλλον: ο σύγχρονος τρόπος ζωής (παγκοσμιοποίηση, αστικοποίηση, αυξημένη διασυνδεσιμότητα), η καταστροφή των φυσικών οικοσυστημάτων και η κλιματική αλλαγή συμβάλλουν στην εμφάνιση και την ταχεία εξάπλωση ζωονόσων. Και επειδή οι μολυσματικές νόσοι δεν θα σταματήσουν να περνούν τα φράγματα των ειδών, είναι επιτακτική ανάγκη να ενισχυθούν σε εθνικό και διεθνές επίπεδο τα προγράμματα επιτήρησης. Η σκέψη ότι ακρογωνιαίος λίθος της δημόσιας Υγείας πρέπει να είναι η διαφάνεια, με όλα τα επιστημονικά και επιδημιολογικά δεδομένα προσβάσιμα από όλους τους πολίτες, ειδικούς και μη. Οταν η κοινωνία αντιμετωπίζει μια τόσο μεγάλη κρίση, που απαιτεί ομοψυχία και κοινή δράση, αλλά υπάρχουν και κάποιοι που δυσπιστούν, είναι χρέος μας να τους πείσουμε με επιστημονικά επιχειρήματα, αντικειμενική παράθεση των δεδομένων και απόλυτη ειλικρίνεια. Η επίγνωση της αξίας και της αποτελεσματικότητας της συλλογικής δράσης –εταιρειών βιοτεχνολογίας, φαρμακευτικών κολοσσών, διεθνών οργανισμών δημόσιας υγείας και κυβερνήσεων– σε αντίστοιχες περιπτώσεις. Στη διάρκεια αυτής της περιπέτειας έχουμε αλλάξει, και ως επιστήμονες και ως άνθρωποι, σε μεγάλο βαθμό. Το απόθεμα εμπειρίας και γνώσης είναι πολύτιμο, για όλους. Φτάνει να το θυμόμαστε: Δεν μπορούμε να αποφύγουμε τις πανδημίες. Μπορούμε, όμως, και έχουμε χρέος να ελαχιστοποιήσουμε τις επιπτώσεις τους.
* Ο Αθανάσιος Τσακρής είναι καθηγητής Μικροβιολογίας, διευθυντής του Εργαστηρίου Μικροβιολογίας της Ιατρικής Σχολής, αντιπρύτανης του ΕΚΠΑ
